جمکران، تجلی توحید ناب

خدمت همه‌ی برادران و خواهران عزیز و گرامی که به عشق روز‌های بهتر برای مساجدمان از سراسر میهن عزیز اسلامی تشریف‌فرما شدند، خوش‌آمد عرض می‌کنم. خوشبختیم که بحمدالله این نوبت اجلاس اختتامیه‌ی فام در شهر مقدس قم و در مجاورت مسجد مقدس جمکران برگزار می‌شود و حس و حال خوبی را به جلسه‌ و برنامه‌ی ما می‌دهد. لازم است که از تولیت عالی‌قدر مسجد مقدس جمکران و همکاران گران‌قدرشان تشکر کنم که میزبانی این اجلاس را با بزرگواری خود پذیرفتند.

خدا را شکر می‌کنیم که به کوری چشم دشمنان، هر روز رونق این مسجد بیشتر می‌شود؛ هم به کوری چشم دشمنان و هم به رغم بدخواهی بدخواهان و هم البته به رغم برداشت‌های سطحی افراد کج‌اندیش. بیشتر از این در مورد آنها چیزی عرض نمی‌کنیم که با برداشت‌های سطحی و گاهی حاشیه زدن و زیر سؤال بردن، قلم‌فرسایی کرده‌اند. با این حال مسجد جمکران هر روز سربلند‌تر، موفق‌تر، خوش‌استقبال‌تر از قبل مسیر خود را به فضل الهی طی می‌کند. اینجا هم با مسجد رو‌به‌رو هستیم و چه نسبت زیبایی است بین مسجد و آن آرمان نهایی. این تلفیق در اینجا چه ‌ترکیب بدیع و زیبا و جذابی را پیش چشم ما قرار می‌دهد. ما اینجا زیارتگاه نداریم؛ مسجد داریم؛ آن هم مسجدی که در نمازش شما این اعلام توحیدی را مکرر می‌کنید و صدبار می‌گویید: «ایاک نعبد و ایاک نستعین». توحید ناب، خالص، زلال و گوارا را اعلام می‌دارید.

معلوم است که ‌یک خواست الهی است که در زمان مورد نیاز، قلب‌ها و دل‌ها و ذهن‌های مؤمنان متوجه این مکان مقدس شود و از اینجا باده‌های توحیدی بنوشد و در برداشت‌های عالی معنوی و توحیدی خود، به آینده‌ی بشریت بیندیشند و به ساحت مقدس حضرت بقیت‌الله الاعظم (عج) توجه پیدا کنند. به این ترتیب بین خود و آن حضرت‌ ارتباط نزدیک‌تری برقرار سازند، عهد ببندند و پیمان داشته باشند. خدا را شاکریم که الان صحبت از جمعیت‌های میلیونی است که تا آنجا که ما خبر داریم، به خاطر ویژگی قم و خطوط ارتباطی که وجود دارد بی‌نظیر است. این جمعیت باعظمت، آن‌هم با این کیفیت خانوادگی و مخصوصاً ‌ترکیب جوان، بی‌نظیر است.

در زمان‌های نه‌چندان دور، اینجا ‌یک مسجد فوق‌العاده کوچک، غریب و تنها در کنار روستای جمکران بود که تعداد محدودی به آن رفت‌وآمد می‌کردند. به خاطر دارم که در دوران کودکی گاهی اوقات اردوهای قم که آن‌هم از طرف مسجد بود، در همین جا برگزار می‌شد.

فقط خواص با اینجا ارتباط داشتند و جمع‌های خیلی محدودی آن را می‌شناختند و با آن مرتبط بودند. آن روز در خاطرمان است، با آن افراد خیلی کم و غربت و مهجوریت؛ امروز را هم مشاهده می‌کنیم که این صلابت، بزرگی و اقبال میلیون‌ها نفر در طول سال، گاهی در مثل ایام نیمه‌ی شعبان،‌ یک میلیون نفر در ا‌ین مسجد حضور دارند. همه هم برای نماز خواندن می‌آیند و هیچ بهانه‌ای نمی‌دهد به دست تکفیری‌ها و کسانی که به دنبال حاشیه‌نویسی برای افکار بلندمرتبه‌ی شیعی هستند. کسی اینجا برای زیارت نمی‌آید. همه برای نماز می‌آیند. مسجد است و تجلی توحید ناب. این مسجد یادآور حدیث سلسله الذهب است که: «کَلِمَةُ لا إلهَ إلّا اللّهُ حِصنی فَمَن دَخَلَ حِصنی اَمِنَ مِن عَذابی بِشُروطِها وَ أنَا مِن شُروطِها؛[1] کلام "لا إلهَ إلّا اللّهُ" دژ و حصار من [خدا] است. پس هر کس به دژ و حصار من داخل شود، از عذاب من امنیت خواهد یافت، و این شروطی دارد و من [علی بن موسی الرّضا] یکی از آن شرط‌ها هستم».

امیدواریم که ان‌شاءالله هر روز بیشتر از گذشته شاهد اعتلا و پیش‌برد این مجموعه در گفتمان مهدوی باشیم و حال که بحمدالله جمهوری اسلامی این پرچم را برافراشته، هر روز توجه به ساحت آن حضرت و معرفت و دلدادگی به آن حضرت را شاهد خواهیم بود.

گاهی در بین دوستانی که در این مجموعه‌ی مقدس مشغول هستند، بحث شده است که مسجد مقدس جمکران چه نسبتی می‌تواند با مساجد کشور پیدا کند؛ مخصوصاً با مساجدی که به نام نامی حضرت ولی عصر (ارواحنا فداه) مزین هستند. این خودش ‌یک مسئله‌ی بسیار جالب و قابل توجه است که می‌شود این پیوند را با سایر مساجد برقرار کرد؛ چراکه نام آن حضرت جزء اسامی پرکاربرد در مساجد است و مساجد فراوانی به نام ولی عصر، بقیت‌الله، امام زمان (ارواحنا لتراب مقدمه الفدا) داریم.

اما برنامه‌ی فراخوان ایده‌های مسجدی که طبق ابتکار دوستان عزیز و خوش‌فکرمان، امروز دومین اختتامیه آن انجام می‌گیرد و سومین فراخوان از همین جلسه آغاز می‌شود. سال گذشته هم خاطرم هست که در روز اختتامیه‌ی اول، فراخوان دوم آغاز شد و امروز هم بحمدالله به همین‌ترتیب است.

این کار پربرکت و مبارک و پرفایده و پرسود، هنوز به اندازه‌ای که باید، شناخته‌شده نیست و باید بیش از اینها روی آن کار شود.

بحمدالله این اجلاس ما از برکات ماه معظم شعبان است. مجری محترم، آقای کرمی، آقای ابراهیمی و آقای نظری، به این مسئله اشاره داشتند که این ظرفیت پرنور ماه شعبان است که این اجلاس نورانی به نام مسجد و برای مسجد و در اندیشه‌ی مسجد بهتر، تشکیل شده و عزیزان ما همت کرده‌اند و این کار مبارک را به صورت جمعی انجام دادند.

ارزش ایده و تفکر در دنیای جدید

ما با چند مسئله اینجا روبه‌رو هستیم. از‌ یک طرف مسئله‌ ایده است که جایگاه، ارزش و قیمتش به عنوان محصول ‌یک تفکر خلاق مطرح است. دوستان من با جایگاه اندیشه و فکر در منظومه‌ی معارف الهی و قرآنی و وحیانی و علوی آشنا هستند که تفکر چه منزلتی دارد و همه چیز به فکر برمی‌گردد. مادر همه‌ی حسنات، خوبی‌ها و برکات، اندیشه است؛ البته اندیشه‌های ‌تر و تازه و باطراوت که می‌توانند به ایده‌های تازه و راهگشا و افق‌گشا و پیش‌ران ختم شوند. انسان‌ یاد آن روایت می‌افتد که مکرر هم نقل شده که: «تفکر ساعه خیر من عباده سنه؛[2] یك ساعت اندیشیدن از از یك سال عبادت برتر است». در برخی روایات «سبعین سنه» هم دارد؛[3] ولی همان «سنه» برای ما کفایت می‌کند. البته منظور از «ساعه» این شصت دقیقه نیست؛ بلکه بخش اندکی از زمان است که محصول انسان تفکر از نظر قیمت ارزیابی می‌شود با ‌یک تا هفتاد سال عبادت. وقتی تفکر خلاق منجر به‌ یک ایده‌ تازه می‌شود، ایده‌ای که برای خود شخص باعث بیداری، روشن‌بینی، بصیرت، نجات و تغییر مسیر زندگی به سمت کمال ‌یا سرعت بخشیدن به حرکت، جلوگیری از انحرافات و اشتباهات می‌شود،‌ چنین فکری از عبادت سال، بلکه سال‌ها هم برای شخص بهتر است. از مصادیقش همین اندیشیدن درباره‌ی مسجد و موضوع جلسه‌ی ما است. این مطلب اول درباره‌ی خود مسئله‌ی ایده.

امروز در دنیای جدید هر روز که جلو‌تر می‌رویم، ایده‌ها قیمتی‌تر می‌شوند؛ یعنی بشر هر چه جلو‌تر می‌رود، به ارزش ایده‌ها بیشتر پی می‌برد. در خیلی از مجموعه‌های پیشرفته‌ی دنیا کارشان بر محور ایده‌های تازه می‌چرخد؛ لذا برای ایده‌ها ارزش فوق‌العاده قائل می‌شوند. این حرکت به ‌یک فرهنگ در بخش‌های مختلف تبدیل شده است و موفقیت خود را در مجموعه‌های بزرگ، مخصوصاً اقتصادی محصول همین اعتباربخشی به ایده‌ها می‌دانند.

فراخوان ایده، دعوت ایده، قیمت‌گذاری برای ایده‌های جدید، در دوران ما هم مورد توجه است. مسئله‌ ایده‌سازی، ایده‌پردازی، ارائه راه‌حل‌های جدید و اندیشه‌های تازه که بتواند پیش روی هر مجموعه‌ای هدف‌های تازه قرار دهد و راه‌های نزدیک معرفی کند و بر طراوت و جذابیت مجموعه‌ها بیفزاید، از هر زاویه‌ای که نگاه کنید، مسئله‌ای مطلوب است. این چیزی است که الان مورد توجه است. با اینکه این معارف را در باب تفکر و ارزش تفکر داریم؛ مخصوصاً این محصول عالی اندیشه‌ها، آن‌هم اندیشه‌های پاکیزه و مؤمن که با قصد الهی برای پیشرفت مادی و معنوی کشور به جریان می‌افتند، هنوز قدرش را نمی‌دانیم و هنوز این کار جایگاه و اهمیتش را در بین ما و جامعه‌ی ما پیدا نکرده است؛ اگرچه آثار و نشانه‌هایی را داریم می‌بینیم. ما خوشحال هستیم که در مرکز رسیدگی به امور مساجد پرچم ایده‌خواهی و ایده‌یابی برافراشته شده و این فام چنین رسالت و نقشی را در این میان بر عهده گرفته است. با این حال اول راه هستیم.

اهمیت و ارزش فوق‌العاده مسجد

می‌روم سراغ نکته‌ی دوم که مسجد باشد که موضوع این تفکر و بحث جمعی ما‌ است. درباره‌ی مسجد الان بنا ندارم وارد صحبت شوم که در این زمینه گفته‌ها و ناگفته‌ها خیلی زیاد است. این قدر باید عرض کنیم که نهادی است که پروردگار متعال ساخته، مستقر و معرفی کرده است. ما در زندگی آدم‌ها حتی در حوزه‌های معنوی و مسائل عبادتی، چیز‌هایی داریم که دست‌ساز بشر است. آدم‌ها فکر کرده‌اند و خوشان به ابتکار‌ها و اختراعاتی دست پیدا کرده‌اند. آنها هم چیز‌های بسیار مفیدی است و نهاد‌های ارزشمندی است و کاربری‌های خاص خودش را دارد؛ اما مسجد را خدای متعال و شارع اعظم ساخته و نسبت ویژه‌ای بین آن و خودش برقرار کرده است. ظرفیت عظیم ملکوتی، آسمانی، جنبه‌ی قدسی، محوریت سازمان‌دهی‌های اجتماعی، توسعه و تعمیق عواطف و تربیت انسان‌های طراز، از کارکردهای ویژه مسجد است.

امروز در دیدار با حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی، ایشان برداشت زیبایی را مطرح کردند که برای من شیرین و جذاب بود. با اینکه این آیات را مکرر مراجعه کرده بودم، اما نسبت به این حلقه‌ی ارتباط و تماس غفلت داشتم. برداشت ایشان خیلی شورانگیز بود. بعد از آیات «مَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَن تَقُومَ فِيهِ؛[4] مسجدى كه از روز نخستين بر پايه تقوا بنا شده، سزاوارتر است كه در آن [به نماز] ايستى». با‌ فاصله‌ نزدیکی صحبت از «إِنَّ اللّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُم...؛[5] در حقيقت، خدا از مؤمنان، جان و مالشان را به [بهاى‏] اينكه بهشت براى آنان باشد، خريده است» است به عنوان محصول مسجدی که «فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَن يَتَطَهَّرُواْ؛[6] [و] در آن، مردانى‏اند كه دوست دارند خود را پاك سازند». آنها‌ دوستدار پاکیزگی هستند و در مسیر پاکیزه‌ای که بین آنها و خدای متعال تعریف می‌شود، به این رشد می‌رسند که خدای متعال خریدار آنها می‌شود و مجاهدان راه خدا می‌شوند. مصداق روشنش در روزگار و زمان ما، شهدای عزیز ما هستند. تقریباً 97 % شهدای ما، بچه‌های مسجد و‌ تربیت‌شده‌های مسجد هستند. آنها همان مؤمنانی هستند که در مسجد به این رمز و راز دست پیدا کرده‌اند. ما با چنین پدیده‌ای مواجه هستیم. آیا چیز ساده‌ای است؟! دارای ابعاد و ویژگی‌های گوناگون اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، علمی و اقتصادی است که آثار منحصر به فردی در حوزه‌ی‌ تربیت دارد و آن، خط تماس دائمی و فعال با پروردگار متعال و ملکوت عالم است. این چیزی است که اسمش شده است مسجد. راجع‌به این هر چه فکر کنیم، کم است؛ به ویژه با توجه به مقتضیات زمان، شرایط امروز، نیاز‌های تازه، مخاطراتی که الان جامعه‌ی بشری و جوانان ما را تهدید می‌کند. ضمن اینکه الان اول راه هستیم.

امروز که آرزوهای بزرگ در دسترس قرار می‌گیرد، بیش از هر وقت دیگری به حضور کیمیااثر مساجد در وسط صحنه‌ی معادلات تمدنی امروز احتیاج داریم. باید همه‌ی خوبان و نیکان و صاحبان فکر، افراد دارای ذهن و فکر جوال، به این مسئله بیندیشند و به میدان بیایند. این ‌یکی از معانی روشن عمران معنوی مساجد است. ایده‌پردازی قطعاً‌ یکی از همان مصادیق است و دوستانی که در این زمینه توفیق نصیبشان شده است، وارد چنین عرصه‌ی شوق‌انگیزی شده‌اند و اگر خالص باشند، ان‌شاءالله خدای تعالی آنها را جزء آبادگران خانه‌ی خودش محسوب می‌کند.

فام، هنوز در ابتدای راه است

این تازه اول راه است. هنوز فکر‌ها در مورد مسجد فعال نشده است. دوستان ما در دبیرخانه باید در این زمینه خاطرات خود را ثبت کنند؛ چون می‌روند به شهر‌ها، استان‌ها، مساجد، حوزه‌ها، دانشگاه‌ها و خود من هم گاهی به نیابت این دوستان به دانشگاه‌ها و حوزه‌های مقدسه‌ علمیه رفته‌ام و طرح مسئله کرده‌ام. اینکه ما باید درباره مسجد فکر کنیم، اول برایشان چیز غریبی می‌آید. به چه باید فکر کنیم؟! اما وقتی ابعاد مسئله برای آنها توضیح داده می‌شود، با‌ حالت متفاوتی با موضوع روبه‌رو می‌شوند. برای این عرض می‌کنم اول راه هستیم.

هم دانشگاه‌های ما، هم حوزه‌های ما، هم مؤمنانی که در مساجد حضور دارند، باید همه به مسجد فکر کنند و به مسجد بهتر و مسجد طراز به عنوان قله بیندیشند. باید فکر کنیم تا راه و شیوه‌‌ها را بیابیم.

شرط بهره‌مندی از ایده‌های مسجدی

نکته‌ی کلیدی که باید دائماً بر آن تاکید کرد این است که برای بهره‌برداری و استفاده از ایده‌پردازی، باید مواردی را رعایت کنیم. همیشه ایده‌پردازی و به تعبیر امروزی آن، این «طوفان فکری» مفید است و این عرصه را باید باز کرد تا فرد هر چه به ذهنش می‌رسد، ارائه کند و بعداً در جای دیگری این ایده‌ها فرآوری و برگزیده شود. این، حرف بدی نیست؛ منتها برای آنکه وقتمان هدر نرود، این نکته را باید طرح کنیم که هر کس می‌خواهد درباره‌ی مسجد فکر کند، باید مسجدشناسی را در خودش تقویت کند. مسجد با حفظ قداستش، اصالتش، مرزهای خاصی که دارد و با شناخت کارکرد‌های متنوع و ابعادی که برایش تعریف شده است، در حوزه‌ی تفکر ‌یک انسان خلاق قرار گیرد؛ زیرا گاهی برخی فکر‌ها برای فرهنگ‌سرا یا کانون فرهنگی شاید خوب باشد ‌یا برای ‌یک مرکز اجتماعی دیگر ممکن است مفید باشد، اما برای مسجد نه؛ «مسجد، مسجد است» و با مکان‌های دیگر تفاوت اساسی دارد. با حفظ همه‌ی ویژگی‌ها و خصوصیاتش باید در موردش فکر کنیم.

این ایده‌پردازی برای مساجد گاهی نقش حفاظتی دارد، یعنی برآیند آن ایده‌ها حفاظت اصالت مسجد است؛ گاهی نقش تعمیق دارد، یعنی کارکرد‌های مسجد را عمق می‌بخشد؛ گاهی نقش توسعه‌دهنده دارد،‌ یعنی توسعه می‌دهد. این منظری است که باید پیش روی ما باشد. نقش فعال‌ساز و اکتشاف داشته باشیم؛ ‌یعنی ظرفیت‌های مسجد را اکتشاف کنیم. مسجد به خاطر تنوع حوزه‌های ارتباطی‌اش، به تعبیر رهبر عزیز و عالی‌قدرمان، از نوزاد تا پیر کهنسالی که‌ یک قدمی خانه‌ی آخرتش است، همه را پوشش می‌دهد. این تنوع خطوط اجتماعی، محیطی و محله‌ای و ظرفیت‌های معنوی و علمی را که در آن نهفته است، باید مدنظر قرار دهیم. منتها فراموش نکنیم که: همه‌ی اینها با محوریت نماز و ارتباط با خدای متعال و نماز جماعت تعریف می‌شود.

فام، ایده‌ایی جهانی است

امیدوارم این راهی که باز شده، به ایده‌هایی منجر شود که بتوانند این تحول پیش رو را تسریع کنند. ما الان به سرعت نیاز داریم که به شرایط مطلوب دست یابیم و همان طور که عزیزان توضیح دادند، این کار، دیگر کار تهران و استان تهران و حتی کشور ما نیست. کاری است که وقتی انجام شود، محصولش جهانی است و در هر جای جهان قابل استفاده است. آن‌هم با این سازوکار‌های جدید و سلیقه‌ای که دوستان به خرج دادند در طراحی فام که سامانه‌ی سرزنده و باطراوت و تعاملی و خیلی به‌روز و خوبی دارد. قدر این چیز‌ها دانسته نشده؛ چون هنوز قدر ایده‌ها در کشور ما خیلی دانسته نشده است و طول می‌کشد تا جای خودش را باز کند.

امیدوارم که این کار برای همه‌ی مجموعه‌های دیگر الهام‌بخش باشد؛ ‌یعنی همه جا باب ایده و ایده‌پردازی و اندیشیدن و در گام بعدی، ایده‌پردازی‌های جمعی و ایده‌های ناظر به میدان و مفیدی که می‌تواند به عمل منجر شود، گشوده شود. امیدوارم در محور ایده خالص‌سازی شود؛ چراکه پارسال ‌یک مقدار محصولات هم داشتیم. امیدوارم که ایده‌هایی که در مسیر اجرا قرار گرفته، بازتاب و نتایجش به ما برسد و به لطف خدای متعال مورد استفاده‌ی همه‌ی ما قرار گیرد.

من به اتفاق‌ یارانم در مرکز رسیدگی به امور مساجد که بحمدالله در این اجتماع نورانی تشریف دارند، از معاونان، مدیران، مدیران عزیز نواحی و کارشناسان مربوط به این بخش، همه جمع شده‌ایم برای خوش‌آمدگویی و تشکر از دوستانی که در کار ایده‌ها استقبال و حضور پیدا کرده‌اند. مجدداً تشکر می‌کنم از شما به خاطر حضورتان و تبریک هم می‌گویم به خاطر اینکه ایده‌های شما پذیرفته شده است.

از دوستانی که داوری این ایده‌ها را بر عهده داشته‌اند و همچنین آقای نظری که به‌خوبی هیئت علمی و روند داوری ایده‌ها را توضیح دادند نیز تشکر می‌کنم. امیدوارم خدای متعال که صاحب مسجد است، بهترین پاداش‌ها را از خزانه‌ی کرمش در این ایام مبارک و ایام مبارک پیش رو عنایت کند.