امامی که از نو باید شناخت

حضرت باقر (علیه الصَلاه والسّلام)، امام بزرگی است که عظمت قدر و شأن او را جز خدا و پیامبر کسی نمی‌داند. این افتخار بزرگ از آنِ همه‌ی دوستان و ارادتمندان آن حضرت و پیروان اهل‌بیت است که چنین امام عظیم و بزرگ و عالی‌قدری دارند که دریاهای بی‌کران علم الهی محیط غواصی او است. امت اسلامی، دوستان آن حضرت و بلکه همه بشریت از دُرّ و گوهرهای درخشان دانش آن حضرت بهره‌های عجیبی بردند. امیدواریم که قدرشناس باشیم. قدرشناسی آن هم این است که دوستان آن حضرت تلاش کنند که خود را به علوم و معارف و دانش‌های این بزرگواران، مخصوصاً امام باقر (علیه الصَلاه والسّلام) نزدیک کنند و خود را به زینت دانش مفید بیارایند.

نام امام باقر (علیه الصَلاه والسّلام) قرین علم و معرفت است. می‌گوییم: «باقِرالعُلوم، یبْقَرُ العِلْمَ بَقْرا». تعبیری که پیامبر اعظم (صَلَّی اللهُ عَلی مُحمَّدٍ وَ آلهِ وَسَلَّم) درباره‌ی این فرزند عزیز و گرانمایه‌شان داشتند که او دانش را خواهد شکافت و حقایق دانش را آشکار خواهد کرد. حقیقتاً انسان وقتی به معارفی که از سوی این امام بزرگوار در اختیار انسان‌ها و در اختیار بشریت قرار گرفته است، مراجعه می‌کند، این جمله پیامبر (صَلَّی اللهُ عَلی مُحمَّدٍ وَ آلهِ وَسَلَّم) را با تمام وجود درک می‌کند. کار بزرگ و عظیم حضرت در بنیان‌گذاری دانشگاه عظیم و بزرگ اسلامی در آن روزگار، توسط فرزند عزیزشان امام صادق (علیه الصَلاه والسّلام)، تکمیل شد. صد‌ها شاگرد از محضر پرفیض این امام عزیز و عظیم بهره‌مند شدند و توانستند مقدمات شکل‌گیری آن حرکت عظیم و نهضت عظیم علمی را فراهم آورند. خوشبختیم و مفتخریم که جامعه اسلامی امروز ما در پرتو هدایت‌های امام صادق (علیه الصَلاه والسّلام) و مکتب آن بزرگوار و ولایتی که متصل به ولایت آن حضرت است، بحمدالله در مسیر دانش در حال قدم برداشتن است. تأکیدهای رهبر عالی‌قدر و حکیم و عظیم ما، بر اساس همان مشرب فکری و دستگاه فکری باعث شده است که بحمدالله جامعه ما در این زمینه قدم‌های خوبی بردارد. امیدوار هستیم فاصله طولانی که تا شرفیابی به جایگاه حقیقتاً بالا و شامخ انتصاب حضرت به حضرت باقر (علیه الصَلاه والسّلام) داریم، با همت جوانان، دانشمندان و مراکز علمی ما، با سرعت ان‌شاءالله طی شود.

آثار، آفات و آداب صدقه

برخی آثار و برکات حق صدقه عبارتند از:

1. دفع‌کننده بیش از هفتاد نوع بلا؛

2. شفادهنده و جلوگیری‌کننده از بسیاری از بیماری‌ها؛

3. کلید رزق؛

۴. افزایش‌دهنده طول عمر؛

۵. کسی که اهل صدقه باشد، مورد دعای اولیاء خدا و مورد مغفرت خدای متعال قرار می‌گیرد؛

۶. باعث توسعه شخصیت و رشد و شکوفایی انسان می‌شود.

قرآن کریم درباره آفت صدقه می‌فرماید: «لاَ تُبْطِلُواْ صَدَقَاتِکم بِالْمَنِّ وَالأذَی؛[1] اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، صدقه‏هاى خود را با منّت و آزار، باطل مكنيد»، منت گذاشتن و اذیت کردن، دو آفت جدی صدقه است.

از جمله آداب صدقه، موارد زیر است:

1. مواظب اثر تربیتی صدقه باشیم؛ صدقه ما باعث گداپروری و تنبلی شخص صدقه‌گیرنده نشود.

2. حرمت صدقه‌گیرنده کاملاً مراعات شود.

3. سعی کنید صدقه دادن جزء آداب‌های تربیتی خانواده ما شود و ان‌شاءالله نسل به نسل منتقل شود و سرلوحه‌ کار فرزندانمان قرار گیرد.

این فعل ارجمند از سوی خداوند متعال برای تقرب بندگانش برنامه‌ریزی شده، برای رشد و شکوفایی شخصیتشان و صیانت و حفاظت از آنها و همچنین برای ایجاد تعادل اقتصادی در جامعه و کاهش فاصله‌ها. ده‌ها آثار و برکت دیگری که دارد، فقط و فقط بر مدار نگاه توحیدی و اخلاص و صدق در نیت است که این همه آثار و برکت را از خود به جای می‌گذارد.

به تعبیر امام سجاد (علیه الصَلاه والسّلام) حق چنین فعل بزرگ و مهمی این است که بدانید با خدای متعال معامله می‌کنید و آن چیزی که به عنوان صدقه می‌دهید، پیش خدای متعال برای خود حفظ کنید. در واقع صدقه ودیعه یا امانت تو نزد پرودگار متعال و مهربان است. این نکته کلیدی بود که در رساله به عنوان حق صدقه مطرح شد.

گنجی است که هیچ شاهدی نمی‌خواهد، چون بهترین شاهد را دارد. اولیاء خدا وقتی صدقه می‌دادند، دست خود را می‌بوسیدند و می‌گفتند این دست با دست خدای متعال دست تماس داشته است و خود خدا، صدقه را دریافت می‌کند و به بنده‌اش می‌دهد.

حق حج

بیان نورانی امام سجاد (علیه الصَلاه والسّلام) درباره‌ی حق حج، این است: «وَ حَقُّ الْحَجِّ أَنْ تَعْلَمَ أَنَّهُ وِفَادَةٌ إِلَی رَبِّک وَ فِرَارٌ إِلَیهِ مِنْ ذُنُوبِک وَ بهِ قَبُولُ تَوْبَتِک وَ قَضَاءُ الْفَرْضِ الَّذِی أَوْجَبَهُ اللَّهُ تَعَالَی عَلَیک». در این بیان نورانی امام (علیه الصَلاه والسّلام)، حق حج را از نوع فهم، علم و دانش به فلسفه، معنا، مغز و حقیقت حج معرفی می‌کنند. حق حج چیست و چگونه ممکن است کسی بتواند حق حج را که در فهرست افعال گرامی بندگی است، به جای بیاورد؟ حضرت فرمودند: «أَنْ تَعْلَمَ»، در حقوق قبلی هم همین‌طور بود و درباره‌ی نماز، روزه و صدقه هم همین‌طور فرمودند. یعنی آن چیزی که امکان حق‌گذاری درباره‌ی حج را برای ما فراهم می‌کند، از جنس علم و دانش و فهم است. آن هم فهم فلسفه، هدف، ذات، برنامه و رسالت آن فعل الهی و ویژگی‌هایش است. به این ترتیب امام (علیه الصَلاه والسّلام) اینجا ما را متوجه می‌کنند که حق حج، این است که «أَنْ تَعْلَمَ»، این را بدانی و به آن برسی، «أَنَّهُ وِفَادَةٌ إِلَی رَبِّک»، حج عبارت است از رفتن به مهمانی پروردگار. دو، «وَ فِرَارٌ إِلَیهِ مِنْ ذُنُوبِک»، حج چنین اثری دارد که با حج از گناهانت به سوی خدای متعال می‌گریزی. حج گریختن به سوی خدای متعال از شرایط نامناسبی است که انسان در آن به خاطر گناه و معصیت قرار دارد. «وَ بهِ قَبُولُ تَوْبَتِک»، اینکه بدانی به وسیله حج توبه‌ی تو به درگاه خدای متعال پذیرفته می‌شود. «وَ قَضَاءُ الْفَرْضِ الَّذِی أَوْجَبَهُ اللَّهُ تَعَالَی عَلَیک»، و به وسیله این مناسک، آن چیزی که خدای متعال بر تو واجب کرده بود، توانستی از انجام آن بربیایی و انجامش دهی.

چهار کلیدواژه اینجا است که از نظر امام سجاد (علیه الصَلاه والسّلام) معرفی‌کننده‌ی حج است. یکی مهمانی خدا «وِفَادَةٌ إِلَی رَبِّک»، یکی گریختن از گناهان به سوی خدای متعال، دیگری قبول فراهم کردن وسیله‌ای برای قبول توبه به درگاه حضرت حق، و چهارم انجام واجبی که برعهده‌ی شخص مستقر شده است.

از نگاه حضرت سجاد (علیه الصَلاه والسّلام) این حق حج است. در رساله حقوق، دو نسخه داریم که این نسخه‌ها با هم تفاوت‌هایی دارند. در بعضی از نسخه‌ها حق حج آمده و در بعضی از نسخه‌ها حق الهدی و حق قربانی آمده است. ما ان‌شاءالله به لطف خدای متعال، هر دو را اینجا باهم می‌خوانیم؛ یعنی هم نسخه اول و هم نسخه دوم، یعنی هم حق الحج و هم حق الهدی را. جالب است که از بین همه‌ی مناسک حج، قربانی، تخصیص به ذکر داده شده است؛ یعنی جداگانه تحت عنوان حق الهدی آمده که باید به آن فکر کنیم که چه نکته مهمی در آن است. نکته بسیار جالب اینکه در حق الهدی، امام (علیه الصَلاه والسّلام) یکی از بزرگ‌ترین آفاتی که می‌تواند به سبک زندگی اسلامی و دینی وارد شود، معرفی می‌کند و به شدت آن را تخطئه می‌کنند. آنجا ما یک مطلب بسیار مهمی داریم که از آفاتی است که فقط دامنگیر حج و قربانی در حج نیست، بلکه اگر غافل شویم، آفتی است که می‌تواند به تمام جوانب زندگی انسان‌های مؤمن وارد شود و آسیبی جدی به آنها وارد کند.

پس امام (علیه السّلام) علاوه بر اینکه حق خود حج را ذکر می‌کنند، درباره‌ی قربانی به صورت مستقل و تحت عنوان حق الهدی جملات تکان‌دهنده و بسیار جدی دارند و نکته کلیدی عمومی را هم در آنجا به عنوان یکی از آفت‌های زندگی مؤمنان و آفت‌هایی که باید از آن مراقبت کنند، نام می‌برند.

اهمیت حج

درباره اهمیت حج کافی است به آیاتی که در قرآن کریم وارد شده است، مراجعه کنیم. در این آیات کریمه قرآنی هم به اهمیت حج و جایگاهش اشاره شده، هم به فلسفه حج اشاره و تصریح شده، هم آثار و برکات آن تبیین شده و هم احکام حج تشریح شده است. یعنی از هر زاویه‌ای که بخواهید، در این آیات نورانی مؤمنان درباره‌ی این فعل عظیم و باشکوه و خجسته و حقیقتاً شوق‌انگیز راهنمایی می‌شوند. حج پرچم اسلام و در حقیقت وجهه بین‌الملل اسلامی است که ما را در بین سایر ملت‌ها متمایز و مشخص می‌کند. این همایش عظیم جهانی سالانه مسلمانان که با این کیفیت برگزار می‌شود، سرشار از اسرار و رموز است. همه عبادات اسلامی دارای زیبایی‌های خاص خودشان هستند، اسراری دارند، لطایفی دارند، رمزهایی دارند و هرکدام گره‌های گوناگونی را از فکر و ذهن و دل و جان فرد مؤمن و امت مسلمان و مؤمن باز می‌کنند و برکات خاصی را دارند. در بین اینها، می‌توان گفت که حج واقعاً متفاوت است و مجموعه عظیمی از اشاره‌ها و نشانه‌ها و رموز بندگی است و سیر توحیدی به تمام معنا است. جالب است که این اسرار و رموز را به‌تنهایی نمی‌توانیم کشف کنیم. از جاهایی است که باید خودمان را به محضر اولیاء خدا و ولی خدا برسانیم، دست ما را بگیرد تا بتوانیم از آن لطایف و اسرار سر در بیاوریم.

یک دهه استثنایی

در بین روزهای سال، هیچ روزی از نظر ظرفیت معنوی و دستیابی به مقام بندگی، به دهه نخست ذی الحجه نمی‌رسد. در باریافتن به درگاه لطف الهی، فرمودند: «ما مِنْ أَیّامٍ أَحَبَّ الی اللّه‌َ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی»، در بین تمام روزها محبوب‌تر از دهه نخست ذی الحجه پیدا نمی‌کنید.

همان ایام معلومات است که قرآن درباره‌اش می‌فرماید: «وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَّعْلُومَاتٍ؛[2] و نام خدا را در روزهاى معلومى ببرند». در همین ایام است که این اجتماع عظیم نیروبخش قدرت‌آفرین فرحزای بهجت‌افزای حج قرار گرفته است که پرچم اسلام را در سطح جهان برافراشته می‌کند. دعاها، اعمال و نیایش‌های فراوان برای اینکه مؤمنین بتوانند از این ظرفیت ملکوتی که در این قطعه از زمان تعبیه شده، بهره‌مند شوند، از سوی اولیاء خدا توصیه شده است. باید با روزه، ذکر، دعاها و مراقبت‌های معنوی و مخصوصاً مراقبت‌های توحیدی، و دعاهایی که برای این ایام وارد شده، خود را به روز عرفه و مناجات عرفه برسانیم. این‌ها همه درس توحید ناب و خالص است و همانی است که از محضر اساتید کلّ فی الکُل ائمه خدا (صلوات الله و سلام الله علیهم اجمعین) دریافت می‌شود. از محضر سیدالاولیاء امیرالمؤمنین (علیه السّلام) تهلیل‌های ده‌گانه را دارید، ذکر نورانی که می‌فرماید: «لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ عَدَدَ اللَّیالِی وَ الدُّهُورِ...»، با آن ترکیب فوق‌العاده بدیع و زیبا که امام (علیه الصَلاه والسّلام) رفیق ذکری برای ما درست می‌کنند و «لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ» ما را در مجموعه‌هایی که غیرقابل شمارش‌اند، ضرب می‌کنند که از موج دریا و برگ درختان بگیرید تا ریگ‌ها و رمل‌های بیابان‌ها. خیلی تعابیر زیبا و تکان‌دهنده و سازنده‌ای است. این دهه بسیار دهه مهم و فوق‌العاده‌ای است. جالب است که در آن روایت، پیامبر اعظم (صَلَّی اللهُ عَلی مُحمَّدٍ وَ آلهِ وَسَلَّم) فرمودند: «وَلا الجَهادُ فی سبِیلِ اللَّه»، حتی جهاد در راه خدا با آن همه زیبایی و شکوه و تأثیر، در محبوبیت به پای این ایام نمی‌رسد. چه خبر است؟ نمی‌دانیم. به قول حافظ «المِنَه لله» در میکده باز است. خُم‌ها همه در جوش و خروش‌اند به مستی. به هر حال خدای متعال این در را باز کرده و مؤمنین را فراخوان داده است و فقط هم منحصر به حجاج نیست. البته آنها بهره‌های خاصی دارند، خوشا به سعادتشان، ولی این حظ و بهره در این ایّام، برای همه مؤمنین است. ان‌شاءالله که همه فیض ببرند و بهره‌مند شوند.

حج در آینه آیات قرآن کریم

برای اینکه شکوه، آثار، کارکردها، جمال، لطافت، جلال و صلابت حج را یکجا بتوانیم مشاهده کنیم، کافی است به قرآن کریم مراجعه کنیم و در کنار آن آیات درخشان، کلمات دُرافشان اولیاء خدا را مشاهده کنیم که مثل منظومه دلپذیری بر گرد این آیات می‌چرخند و این کلمات نورانی مهتابی است که دور این خورشید می‌چرخد. وقتی این آیات به سیره‌ی اولیاء خدا در حج ملحق می‌شوند، به اوج و عالی‌ترین سطح خود دست پیدا می‌کنند.

از آنجا که آیات متعدد است، فقط به برخی از آنها اشاره می‌کنیم. خداوند در آیه 96 سوره آل عمران می‌فرماید: «إِنَّ أَوَّلَ بَیتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکةَ مُبَارَکا وَهُدًی لِّلْعَالَمِینَ؛ در حقيقت، نخستين خانه‏اى كه براى [عبادت‏] مردم، نهاده شده، همان است كه در مكه است و مبارك، و براى جهانيان [مايه‏] هدايت است». خیلی تعبیر جالبی است. اولین خانه‌ای که قرار داده و اختصاص داده شد. «إِنَّ أَوَّلَ بَیتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ»، این خانه‌ای است که خدای متعال برای همه‌ی مردم قرار داده است. «ناس» وسیع‌ترین واژه در قرآن کریم است و آحاد مردم، از اجناس و سلیقه‌ها و رنگ‌ها را در بر می‌گیرد. اینجا خانه‌ی مردم و خانه‌ی ملت است. جالب است که بر اساس روایات ما، کره زمین در نقطه شروعی که برای سکونت انسان آماده می‌شود، دقیقاً همین است که در آن بیت ساخته شده است. از این نقطه در روز دحوالارض، یعنی 25 ذی القعده، شروع به گسترش کرد. این همانی است که در بکّه است: «بِبَکةَ مُبَارَکا»، بکّه یعنی محل شلوغ و ازدحام و اجتماع. اینجا جای پربرکتی است و مرکز برکت است، خدا متعال آن را برکت قرار داده است. «وَهُدًی لِّلْعَالَمِینَ»، و این را هدایتی برای همه بشریت و انسان‌ها قرار داده است. معلوم می‌شود که از همین خانه و از ظرفیت معنوی و برکتی که در آنجا قرار داده شده، و از اجتماع و ازدحام عظیم جمعیت مؤمنان که در آنجا در حالت بندگی و کرنش یکپارچه و متحد در پیشگاه پروردگار متعال حضور پیدا می‌کنند، زمینه‌ها برای هدایت انسان‌ها فراهم خواهد شد. از اینجا است که الهام‌بخشی حج ـ الهام توحید و معنویت ـ و این بیت را می‌توان فهمید. از همین جا است که معارف منتشر می‌شود. خیلی از کسانی که به اسلام گرویدند، با دیدن حج مسلمان شدند. حج همایشی است که طی آن همه دنیا با اسلام می‌شوند. بعید است که در سایر ادیان چنین مراسمی به این عظمت داشته باشیم.

این آیه کریمه به ما معرفی می‌کند که کعبه بیت اول است، برای همه مردم است، مبارک قرار داده شده و نشانه‌ای است برای هدایت همه اهل عالم. در اینجا چه نشانه‌ها و رازهایی است؟ در آیه بعدی ذکر شده است: «فِيهِ آيَاتٌ بَيِّـنَاتٌ مَّقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَمَن دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا وَلِلّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً؛ در آن، نشانه‏هايى روشن است [از جمله‏] مقام ابراهيم است. و هر كه در آن درآيد در امان است و براى خدا، حج آن خانه، بر عهده مردم است [البته بر] كسى كه بتواند به سوى آن راه يابد». حج بر عهده‌ی کسانی واجب است که توانا باشند این بیت و خانه را برای انجام مناسک بندگی قصد کنند.

خدا را قسم می‌دهم به حق امام باقر (علیه الصَلاه والسّلام)، به حج امام باقر، به معرفت امام باقر، به عبادت امام باقر، به طواف و رکوع و سجده و اعتکاف امام باقر (علیه السّلام) که حج امروز را اسباب سرافرازی و عزت و عظمت و شکوه هرچه بیشتر مسلمانان قرار دهد و همه ما را از دعای امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بهره‌مند سازد.