«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اكْفِنِي مَئُونَةَ الِاكْتِسَابِ، وَ ارْزُقْنِي مِنْ غَيْرِ احْتِسَابٍ، فَلَا أَشْتَغِلَ عَنْ عِبَادَتِكَ بِالطَّلَبِ، وَ لَا أَحْتَمِلَ إِصْرَ تَبِعَاتِ الْمَكْسَبِ. اللَّهُمَّ فَأَطْلُبْنِي بِقُدْرَتِكَ مَا أَطْلُبُ، وَ أَجِرْنِي بِعِزَّتِكَ مِمَّا أَرْهَبُ.»[1]

اهمیت اقتصاد در معارف اسلامی

به توفیق الهی و به عنایت پروردگار متعال، در مسیر بهره‌مندی از معارف صحیفه عرشیه و به ویژه از انوار دعای مکارم‌الاخلاق، به این بخش از دعا رسیدیم. در جلسات پیشین نیز نکات اساسی را در این زمینه تقدیم حضورتان کردیم.

مطلب مورد بررسی، مسئله‌ای بسیار مهم و اساسی در زندگی انسان‌هاست: اقتصاد. نقش اقتصاد در زیست انسان، نقشی حیاتی است. برای انسان مؤمن، اهمیت اقتصاد دوچندان می‌شود؛ چرا که باید زندگی اقتصادی خود را بر پایه قواعد صحیح، منطقی و مبتنی بر موازین الهی سامان دهد. اقتصاد باید وسیله‌ای برای رشد در مسیر مکارم اخلاق، دستیابی به منازل عالی عرفانی، خدمتگزاری به بندگان خدا و کارگشایی در جامعه شود.

اقتصاد؛ ستون فقرات قیام جامعه اسلامی

در زیست اجتماعی نیز اقتصاد از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. قرآن کریم مال و دارایی را ستون فقرات قیام جامعه اسلامی معرفی می‌کند. جامعه اسلامی با برخورداری از اقتصادی قوی و مستقل، می‌تواند منطق توحیدی خود را در درون تثبیت کند و به جهان عرضه نماید.

از همین رو، این موضوع همواره مورد تأکید رهبر حکیم انقلاب اسلامی بوده است. سال‌های متمادی است که معظم‌له شعارهای سال را با محوریت اقتصاد تعیین کرده‌اند. امسال نیز شعار «سرمایه‌گذاری برای تولید» انتخاب شده است؛ در حالی که موضوعات فرهنگی و اجتماعی فراوانی وجود دارد، اما توجه مستمر به اقتصاد نشان‌دهنده اهمیت حیاتی آن است.

نقش اقتصاد در زیست فردی مؤمن

در زندگی فردی نیز اقتصاد رکن اصلی است، نه مسئله‌ای حاشیه‌ای. خداوند متعال انسان را در محیط مادی خلق کرده و قوانین مادی را بر زندگی بشر جاری ساخته است. بنابراین، تأمین معیشت و جریان زندگی اقتصادی اهمیت ویژه‌ای دارد.

در دعای مکارم‌الاخلاق، امام سجاد ^{(علیه‌السلام)} با وجود تمرکز بر موضوعات عرفانی و معنوی، سهم قابل توجهی به مسائل اقتصادی اختصاص داده‌اند. درخواست‌های ایشان در این دعا، کلیدواژه‌هایی هستند که وضعیت مطلوب اقتصادی مؤمن را تعریف می‌کنند و این درخواست‌ها در قالب دعا به درگاه الهی عرضه شده‌اند.

شرح دعا و تأکید بر اهمیت اقتصاد

در ادامه مباحث گذشته، خاطر شریف‌تان هست که موضوع بحث ما توسل به ذیل عنایات حضرت محمد و آل محمد ^{(صلوات‌الله‌علیهم‌اجمعین)} بود.

این توسل که با همین ذکر صلوات «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ» محقق می‌شود، مقدمه درخواست‌هایی مهم از درگاه الهی قرار گرفت. در این بخش، دو تقاضای اساسی از خداوند مطرح شد:

۱. کفایت از سختی‌های کسب معیشت

۲. رزق بدون محاسبه و مشغولیت

پیش‌تر توضیح داده شد که مسئله کسب و معاش نه تنها ضروری، بلکه جزئی از متن زندگی انسان مؤمن است. هیچ‌کس مجاز نیست حتی به بهانه آخرت، از معاش خود غافل شود.

توازن دنیا و آخرت در کلام امام صادق ^{(علیه‌السلام)}

بر اساس روایت معروفی از امام صادق ^{(علیه‌السلام)} که در آستانه سالروز شهادت آن حضرت قرار داریم، آمده است: «لَيْسَ مِنَّا مَنْ تَرَكَ دُنْيَاهُ لآِخِرَتِهِ وَ لَا آخِرَتَهُ لِدُنْيَاهُ.»[2] این تعبیر «لَيْسَ مِنَّا» عبارتی بسیار سنگین است و نشان می‌دهد که ترک دنیا به خاطر آخرت یا بالعکس، خارج از سیره حقیقی اهل‌بیت ^{(علیهم‌السلام)} است. مؤمن واقعی کسی است که دنیا و آخرت را به صورت متوازن در برنامه زندگی خود لحاظ کند. چنین انسانی است که می‌تواند نمونه آیه شریفه در سوره نور باشد:

«رِجالٌ لا تُلْهيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إيتاءِ الزَّكاةِ يَخافُونَ يَوْماً تَتَقَلَّبُ فيهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصارُ.»[3]

سیمای اهل‌بیت ^{(علیهم‌السلام)} در آیات نور

در سوره مبارکه نور، پس از آیه «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»، خداوند متعال خانه‌هایی را توصیف می‌کند که در آن‌ها نام او برده می‌شود: «في‏ بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فيهَا اسْمُهُ...»[4] اهل این خانه‌ها شخصیت‌های بزرگی هستند که ویژگی‌شان این است:

• تجارت و معاملات اقتصادی آن‌ها را از یاد خدا غافل نمی‌کند.

• در فعالیت‌های اقتصادی خود، یاد خدا، اقامه نماز و پرداخت زکات را فراموش نمی‌کنند.

• در تمام امور خود، از قیامت عظما در خوف و حساب‌اندیشی به سر می‌برند.

این تصویر، سیمای نورانی اهل‌بیت پیامبر اکرم ^{(صلی‌الله‌علیه‌وآله)} را ترسیم می‌کند. آنان، در عین حضور جدی در فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی، پیوسته چشم به قیامت دارند و در نور یاد خدا غرق‌اند.

فعالیت اقتصادی اهل‌بیت ^{(علیهم‌السلام)} در پرتو یاد خدا

آیه‌ی شریفه «لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ»[5] نشان می‌دهد که اهل‌بیت ^{(علیهم‌السلام)} به طور کامل در عرصه فعالیت‌های اقتصادی حضور داشتند. با این حال، سبک فعالیت اقتصادی آنان با سبک مادی‌گرایانه‌ی رایج فاصله‌ای بسیار زیاد داشت. فضای اقتصادی اهل‌بیت، محیطی سرشار از یاد خدا بود؛ چنان که فعالیت‌هایشان تحت سیطره‌ی ذکر الهی قرار داشت و تجارت و معامله، آن‌ها را از یاد پروردگار غافل نمی‌کرد.

جایگاه والای نماز و عبادت در زندگی اقتصادی

در زندگی اهل‌بیت ^{(علیهم‌السلام)}، نماز جایگاه اصلی و رفیعی داشت. به‌رغم مشغله‌های اقتصادی، هیچ‌گاه کیفیت نماز آنان تحت تأثیر قرار نمی‌گرفت. عبارت «وَ أَقَامَ الصَّلَاةَ» بیانگر این حقیقت است که حتی در اوج فعالیت‌های اقتصادی، اقامه‌ی نماز در زمان خود بر هر امر دیگری مقدم بود.

مسئولیت اجتماعی و گستره‌ی معنوی زکات

اهل‌بیت ^{(علیهم‌السلام)} نه تنها به فکر خود، بلکه همواره به فکر دیگران نیز بودند. رزقی که به دست می‌آوردند، در خدمت جمع قرار می‌گرفت. در اینجا واژه‌ی «ایتاء الزکاة» معنایی بسیار وسیع‌تر از زکات واجب دارد و شامل هرگونه گره‌گشایی از زندگی دیگران می‌شود: انفاق، صدقه، خیرات، مبرات و رسیدگی‌های گوناگون. برخی از این مسئولیت‌ها واجب، و برخی مستحب است، اما همه در مسیر خدمت به دیگران و تقویت روحیه‌ی بخشش و تعاون قرار دارد.

وارد شدن به فعالیت‌های اقتصادی و جاذبه‌های مادی

وقتی انسان می‌خواهد وارد فعالیت‌های اقتصادی، به ویژه تجارت و خرید و فروش، شود، به طور طبیعی با جاذبه‌های مادی مواجه می‌شود. در چنین محیطی، نفس انسان تحت تأثیر قرار می‌گیرد و احساسات خاصی به او دست می‌دهد. هنگامی که فرد درآمدی به دست می‌آورد یا در تلاش برای کسب مال و ثروت است، درونی از خوشحالی و رضایت به او دست می‌دهد. قرآن کریم در آیه‌ای می‌فرماید: «زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنينَ وَ الْقَناطيرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الْأَنْعامِ وَ الْحَرْثِ»[6]. این جاذبه‌ها شامل زنان، فرزندان، مال، طلا و نقره و دیگر دارایی‌های مادی می‌شود که انسان‌ها به شدت به آن‌ها تمایل دارند. این تمایلات درونی انسان، او را به سوی دنیای مادی و کسب مال می‌کشاند. در واقع، این‌ها به عنوان شهوات دنیوی معرفی می‌شوند.

وسوسه‌های دنیوی و رقابت‌های اقتصادی

زمانی که فرد وارد این دنیای اقتصادی و تجاری می‌شود، نه تنها با جاذبه‌های مادی مواجه است، بلکه وارد رقابت‌های اقتصادی نیز می‌شود. در این رقابت‌ها، چشم و هم‌چشمی و حرص و طمع بسیار شایع است. فرد دائم در مقایسه با دیگران قرار می‌گیرد و سعی می‌کند از دیگران پیشی بگیرد. در این میدان، رقابت‌ها به شدت ایجاد فشار می‌کنند. قرآن کریم در آیه‌ای دیگر می‌فرماید: «يُوَسْوِسُ في‏ صُدُورِ النَّاسِ»[7]. این بیانگر وسوسه‌های شیطانی است که در محیط‌های اقتصادی شکل می‌گیرند. در حقیقت، وسوسه‌ها و تحریکات شیطانی در این فضاها بیشترین تأثیر را دارند و انسان را به سمت حرص، طمع و تلاش برای کسب مال به هر قیمتی سوق می‌دهند. روایت‌های زیادی وجود دارد که بر نقش شیاطین در بازارها تأکید دارند. گفته شده است که یکی از مراکز اصلی استقرار شیاطین بازارها هستند، جایی که شیاطین در آنجا به وسوسه‌انگیزی پرداخته و انسان‌ها را به سمت کسب مال از راه‌های نادرست وامیدارند.

راهکار مقابله با وسوسه‌ها و حفظ مسیر صحیح

در این شرایط، برای اینکه انسان از مسیر صحیح بندگی خارج نشود و در دام وسوسه‌ها نیفتد، نیاز است که ذکر خداوند در تمامی فعالیت‌های او، به ویژه فعالیت‌های اقتصادی، حضور داشته باشد. باید همیشه به یاد خدا بود تا فرد از مسیر مستقیم بندگی خارج نشود. در حقیقت، یاد خداوند باید بر تمامی فعالیت‌های فرد در این محیط‌ها غالب باشد. نماز، که یکی از بارزترین جلوه‌های ذکر است، باید حتی در میانه فعالیت‌های اقتصادی به اولویت تبدیل شود. وقتی فرد مشغول یک معامله مهم است، باید بتواند لحظاتی را به یاد خدا و نماز بپردازد. این بدان معناست که تجارت و کسب و کار باید در خدمت یاد خدا قرار گیرد و نه مانع آن. بنابراین، مهم‌ترین راهکار، غلبه ذکرالله بر تمامی اعمال فرد است تا او از مسیر درست منحرف نشود.

بازارهای اسلامی و اهمیت یاد خدا در آن‌ها

در گذشته، بازارهای اسلامی با ویژگی‌هایی متفاوت از بازارهای امروزی طراحی می‌شدند. مساجد فراوانی در این بازارها وجود داشت که نه تنها برای عبادت، بلکه برای یادآوری قیامت و به یاد آوردن خداوند نیز نقش داشتند. در واقع، این مساجد به عنوان نقاطی برای یادآوری آخرت و ارتباط با خدا در کنار تجارت و خرید و فروش قرار داشتند. در بازارهای سنتی، مساجد بزرگ و کوچک به وفور یافت می‌شدند که افراد می‌توانستند به راحتی در بین فعالیت‌های اقتصادی خود نماز بخوانند و به یاد خدا باشند. برای مثال، در بازارهای تهران، تبریز، زنجان و کاشان، مساجد مختلفی در کنار مغازه‌ها و بازارها قرار داشتند که امکان نماز خواندن را برای بازاری‌ها و مشتریان فراهم می‌کرد. این مساجد نه تنها محل عبادت بودند بلکه فضای معنوی خاصی را در این بازارها ایجاد می‌کردند و مردم را از غفلت نسبت به خداوند و قیامت نجات می‌دادند.

غفلت در بازارهای جدید و اثرات آن

امروزه، بازارهای جدید که به طور عمده در قالب مراکز تجاری و مجتمع‌های بزرگ اقتصادی فعالیت می‌کنند، فاقد آن فضای معنوی گذشته هستند. در این بازارها، نشانه‌های دینی و مذهبی بسیار کمتر از گذشته مشاهده می‌شود. در بسیاری از این محیط‌ها، حتی یک نمازخانه کوچک هم وجود ندارد و توجه به یاد خداوند به شدت کاهش یافته است. این فضاها بیشتر تحت تأثیر رقابت‌های اقتصادی و تلاش برای کسب سود قرار دارند و افراد در این محیط‌ها تنها به دنبال بهره‌مندی فوری از فرصت‌های اقتصادی هستند. در اینجا، به راحتی افراد از یاد خداوند غافل می‌شوند و تنها در پی جمع‌آوری ثروت و مال هستند.

فعالیت‌های اقتصادی در محیطی آکنده از ذکر الله

بهترین راه برای مقابله با این غفلت‌ها، ایجاد محیط‌های اقتصادی است که در آن‌ها ذکر خداوند غالب باشد. در چنین محیط‌هایی، افراد باید بتوانند حتی در میانه معاملات و فعالیت‌های اقتصادی، به یاد خداوند باشند و نماز بخوانند. این امر باعث می‌شود که فعالیت‌های اقتصادی نه تنها در جهت یاد خداوند قرار گیرد، بلکه برکت بیشتری نیز داشته باشد. چنین فضایی باید از ابتدا با یاد خدا و توسل به اولیاء خداوند شروع شود. حتی در بازارهای جدید هم باید به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی شود که یاد خداوند در تمامی مراحل فعالیت‌های اقتصادی حضور داشته باشد. این همان چیزی است که باعث می‌شود یک فعالیت اقتصادی به فعالیتی با برکت تبدیل شود.

بازارهای اسلامی و محیط‌های تجاری باید به گونه‌ای باشند که یاد خداوند در آن‌ها همیشه جاری باشد. در این فضاها، انسان‌ها نباید از یاد خدا غافل شوند و باید دائماً به قیامت و آخرت توجه داشته باشند. تنها در این صورت است که فعالیت‌های اقتصادی می‌تواند هم از نظر معنوی و هم دنیوی موفق باشد و از خطرات شیطانی و وسوسه‌های دنیوی در امان بماند.

استفاده ابزاری از زن در محیط‌های اقتصادی

در حال حاضر، یکی از روش‌های رایج در برخی جوامع غربی برای جلب توجه مشتریان در محیط‌های اقتصادی، استفاده ابزاری از زنان به عنوان فروشندگان است. این رویکرد که از غرب وارد جوامع ما شده، به این صورت است که زنان باید چهره‌ای جذاب و رفتارهایی تنازح‌آمیز داشته باشند تا بتوانند مشتریان بیشتری جذب کنند. این کار برخلاف سنت‌های فرهنگی ما بوده و به نوعی به ابزاری برای رونق کسب‌وکار تبدیل شده است. در حالی که چنین رویکردهایی هیچ‌گاه در فرهنگ و سنت‌های ما وجود نداشته است، متأسفانه امروز به یکی از عادی‌ترین رفتارها در کسب‌وکار تبدیل شده است.

تأثیر تغییرات در محیط‌های کسب‌وکار جدید

این تغییرات تنها به استفاده ابزاری از زن محدود نمی‌شود، بلکه مسائلی مانند موسیقی و طراحی فضاهای تجاری جدید هم وارد شده است. بسیاری از بازارهای جدید و فروشگاه‌ها به سبک‌های مدرن طراحی شده‌اند که کاملاً از فرهنگ و سنت ما دور است. این طراحی‌ها، مبلمان‌ها، و حتی ادبیات استفاده‌شده در آن محیط‌ها، همه از فرهنگ‌های دیگر آمده‌اند و ما نتواسته‌ایم این‌ها را با فرهنگ خود تنظیم و هم‌راستا کنیم. در نتیجه، این تغییرات در بسیاری از مواقع باعث ایجاد غفلت در میان مردم و به ویژه مشتریان می‌شود.

محیط زیست اقتصادی انسان مؤمن

بر خلاف این فضاهای اقتصادی جدید، محیط کسب‌وکار یک انسان مؤمن باید با یاد خدا و ذکر در تمام مراحل فعالیت همراه باشد. انسان مؤمن در چنین محیطی با مراقبه و توجه به یاد خدا، از شیطان‌ها و وسوسه‌های آن‌ها دوری می‌کند. او با دقت در پیگیری موازین کسب‌وکار حلال و با مراقبت از مباحث اقتصادی حرام، به فعالیت اقتصادی خود می‌پردازد. در این صورت، چنین فردی از لغزش‌ها و خطرات محیط‌های اقتصادی به سلامت عبور می‌کند. اما اگر فردی بدون توجه به این اصول وارد دنیای اقتصادی شود، امکان دارد که در میان لغزش‌ها و خطاها گم شود و در پایان معلوم نباشد که به کجا می‌رسد.

اهداف مادی و نتایج آن در آخرت

در قرآن کریم آمده است: «مَنْ كانَ يُريدُ حَرْثَ الدُّنْيا نُؤْتِهِ مِنْها»[8]. این آیه بیان می‌کند که اگر هدف فرد صرفاً دستیابی به مسائل مادی و سود دنیوی باشد، خداوند طبق سنت خود به او از این دنیا می‌دهد. بسیاری از افراد با طرق مختلف، اعم از صحیح یا غیرصحیح، از این دنیا بهره‌مند می‌شوند، اما باید بدانند که این افراد در آخرت هیچ بهره‌ای نخواهند داشت و در واقع دست‌شان در آن جهان خالی است.

دنیای مطلوب و آخرت

آنچه مطلوب است، دنیایی است که به هدف دستیابی به درجات آخرت طراحی شده باشد. در حقیقت، تجارت و بیعی که در محیط ذکر الله و با یاد خداوند، اقامه نماز، پرداخت زکات و خوف از قیامت انجام شود، تجارتی است که نه تنها به سود مادی منتهی نمی‌شود، بلکه به انسان کمک می‌کند تا در آخرت به درجات عالی دست یابد. چنین دنیایی می‌تواند در واقع مرکب و وسیله‌ای برای رسیدن به آخرت باشد، نه هدفی به خودی خود.

غفلت از یاد خدا و پیامدهای آن

اگر فردی تنها به دنبال دنیا باشد و غافل از یاد خداوند، معاد و اصول زیست مؤمنانه همچون گره‌گشایی از دیگران از طریق زکات و کمک‌های مالی، باشد، باید بدانید که گرچه ممکن است سود زیادی کسب کند و ثروت فراوانی به دست آورد، اما این مال هیچ برکت نخواهد داشت. چنین دنیایی نمی‌تواند زیست ابدی او را تأمین کند، بلکه موجب ضرر و زیان خواهد شد و در نهایت به جهنم خواهد انجامید. این همان نتیجه‌ای است که در قرآن آمده است: «وَ الَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا يُنْفِقُونَهَا في سَبِيلِ اللَّهِ»[9] که این افراد که مال خود را در راه خدا خرج نمی‌کنند، مورد مذمت قرار گرفته‌اند.

غفلت در محیط زیست اقتصادی

به طور کلی، محیط زیست اقتصادی که در آن فعالیت‌های اقتصادی و تجاری انجام می‌شود، محیطی است که به شدت مستعد غفلت است. در این محیط، تمایلات نفسانی و وسوسه‌های شیطانی غالب هستند. وقتی نفس و شیطان در کنار هم قرار بگیرند، فرد به اشتباهات بزرگی دچار خواهد شد. در چنین محیطی، برای نجات از این لغزشگاه‌ها، به یاد خدا و حفظ اصول مؤمنانه نیاز است.

هدف‌گذاری مؤمنانه در زیست اقتصادی

انسان مؤمن باید در تمام فعالیت‌های اقتصادی‌اش هدف اصلی زندگی‌اش که همان عبادت خداوند است را در نظر داشته باشد. در قرآن کریم آمده است: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ»[10]. یعنی هدف اصلی انسان از خلقت، عبادت خداوند است. عبادت در اینجا به معنای ذکر خدا و انجام عبادات مختلف مانند نماز است. این عبادت‌ها نه تنها برای ارتباط با خداوند است، بلکه برای تسکین دل‌ها و خدمت به خلق خداست. انسان باید از حضور در دنیا استفاده کند تا لذت عبادت را بچشد و طعم سجده و ذکر را در زندگی خود احساس کند.

توجه به رزق و روزی در کنار عبادت

یکی از مسائلی که در زیست اقتصادی مؤمن باید به آن توجه شود، تأمین رزق حلال است، اما این تأمین رزق نباید باعث غفلت از عبادت شود. در قرآن آمده است: «مَنْ كانَ يُريدُ حَرْثَ الدُّنْيا نُؤْتِيهِ مِنْهَا»[11]، یعنی خداوند طبق سنت‌های الهی به کسانی که هدفشان تأمین دنیا است، از دنیا می‌دهد، چه به روش صحیح و چه ناصحیح. اما این امر در صورتی که تنها هدف زندگی انسان شود، چیزی به او در آخرت نمی‌دهد: «وَ ما لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ نَصيبٍ»[12]. بنابراین، نباید انسان در مسیر کسب روزی، عبادت را فراموش کند.

دعای مؤمن برای رزق و برکت در آن

در دعاهای اسلامی از خداوند خواسته می‌شود که رزق را آسان و بدون سختی تأمین کند. یکی از دعاهایی که برای رزق برکت‌دار آمده، این است: «وَ اكْفِنِي مَئُونَةَ الِاكْتِسَابِ»[13]، یعنی خدایا روزی مرا به‌گونه‌ای قرار بده که سختی و مشقت زیادی نداشته باشد. علاوه بر این، در دعاهای دیگر از خداوند درخواست می‌شود که رزق انسان را از جاهایی که حتی به ذهن او نمی‌رسد برساند: «وَ ارْزُقْنِي مِنْ غَيْرِ احْتِسَابِ». این نشان‌دهنده این است که انسان باید در پی کسب روزی باشد، اما باید به‌گونه‌ای باشد که این رزق مانع از عبادت و ارتباطش با خداوند نشود.

خطر غفلت از عبادت در پی تأمین رزق

یکی از خطرات بزرگ در مسیر اقتصادی این است که انسان به‌تدریج در پی تأمین روزی غرق شود و از عبادات اصلی خود غافل گردد. این غفلت ابتدا از نماز جماعت شروع می‌شود، سپس ممکن است نماز اول وقت را از دست بدهد و در نهایت حتی نمازهای قضای خود را هم ترک کند. این وضعیت به تدریج باعث فاصله گرفتن انسان از خداوند می‌شود. برای جلوگیری از این غفلت، انسان باید مراقب باشد که هیچ‌گاه در مسیر تأمین رزق، یاد خدا و عبادت‌هایش فراموش نشود.

لذت عبادت و اهمیت سجده

عبادت و به‌ویژه سجده یکی از بزرگ‌ترین لذت‌های معنوی است که در قرآن و روایت‌های اسلامی آمده است. وقتی انسان در حال سجده است، خداوند رحمت و برکت زیادی به او می‌دهد و روحش از این برکات شیرین می‌شود. یکی از بزرگان در این‌باره گفته است که اگر انسان می‌دانست در حال سجده چه برکاتی نازل می‌شود، هیچ‌گاه از سجده دست نمی‌کشید. این شیرینی‌های معنوی، برای روح انسان خوشایندتر از هر چیزی است و برای رسیدن به آن، انسان باید در زندگی‌اش برای عبادت وقت بگذارد و از روزی‌اش برای خدمت به خدا و خلق خدا استفاده کند.

مزه انسانیت و گره‌گشایی از خلق

مزه واقعی انسانیت، آن حلاوت و شیرینی‌ای که فطرت انسان در آن می‌شکفد، در گره‌گشایی از خلق است. هنگامی که انسان در خدمت دیگران است، کار دیگران را راه می‌اندازد، در حقیقت روح او در مسیر حقیقت و معنویت قرار می‌گیرد. در این لحظات است که فطرت انسان به شکوفایی می‌رسد و انسان معنای واقعی زندگی و انسانیت را می‌چشد. همان‌طور که در قرآن کریم آمده است، کمک به دیگران، خصوصاً در قالب ایتاء زکات، نه تنها عبادت است بلکه باعث می‌شود که انسان عمق فطرت خود را درک کند و از آن بهره‌برداری کند.

پیشگیری از غفلت از عبادت در دنیای پرمشغله

یکی از خطرات بزرگ در زندگی روزمره انسان این است که مشغولیات دنیایی و کوشش برای تأمین رزق، انسان را از عبادت و یاد خدا غافل کند. در دعاهایی که انسان به درگاه خداوند می‌برد، درخواست می‌شود که این مشغله‌های دنیوی به گونه‌ای نباشد که انسان را از عبادت و ذکر خدا باز دارد. «فَلَا أَشْتَغِلَ عَنْ عِبَادَتِكَ بِالطَّلَبِ»[14]، یعنی خدایا کمک کن که دلم در پی کسب معاش نباشد تا از عبادت تو غافل شوم. این درخواست، در حقیقت، بیانگر این است که انسان باید در کسب روزی حواسی جمع داشته باشد و به‌گونه‌ای آن را تنظیم کند که از عبادات و ذکر خدا دور نشود.

بار سنگین «اصر» و دعای نجات از آن

در قرآن، در آیه 286 سوره بقره آمده است: «رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسينا أَوْ أَخْطَأْنا رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَيْنا إِصْراً كَما حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِنا». در این آیه خداوند از بندگانش می‌خواهد که بار سنگینی بر دوششان نگذارد. «اصر» به معنای باری است که انسان را از حرکت باز می‌دارد و او را به شدت تحت فشار قرار می‌دهد. در حقیقت، این بار سنگین می‌تواند به صورت مشکلات دنیوی یا حتی گناه و اشتباهات سنگین باشد که به دوش انسان گذاشته می‌شود. این بار، توان انسان را می‌گیرد و او را از مسیر رشد و تکامل معنوی‌اش باز می‌دارد.

دعای «رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ» به این معناست که انسان از خداوند می‌خواهد که در امتحانات زندگی، آنچه که طاقت و توان مقابله با آن را ندارد، به او تحمیل نکند. این دعا به‌نوعی از خداوند درخواست کمک در تحمل سختی‌های دنیوی است و اینکه در زندگی، انسان در معرض امتحاناتی قرار نگیرد که از پس آن برنیاید.

درخواست رحمت و یاری از خداوند

آیه دیگری که در این دعا آمده است: «وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا»، به انسان یادآوری می‌کند که در سختی‌ها و در مواجهه با گناهان، باید از خداوند طلب بخشش و رحمت کرد. همچنین، در این آیه از خداوند خواسته می‌شود که انسان را یاری کند تا در برابر مشکلات و دشمنان موفق شود. «فَانْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْكافِرينَ»، یعنی درخواست کمک از خداوند برای پیروزی در برابر مشکلات و دشواری‌ها، چه در سطح فردی و چه در سطح اجتماعی. این دعای زیبا برای مؤمنان یادآوری می‌کند که در هر مرحله‌ای از زندگی، باید از خداوند مدد جست و از رحمت و مغفرت او بهره‌برداری کرد.

مفهوم «اصر» و تبعات آن

کلمه «اصر» در آیه مورد اشاره به معنای بار سنگین و غیرقابل تحمل است که به انسان تحمیل می‌شود. در اینجا، واژه «اصر» به معنای فشاری است که انسان را از حرکت بازمی‌دارد و باعث می‌شود که فرد نتواند به راحتی پیش برود. این مفهوم به‌ویژه در دعای قرآن کریم که در سوره بقره آمده است، به وضوح توضیح داده شده است: «رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسينا أَوْ أَخْطَأْنا رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَيْنا إِصْرًا كَما حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا»[15]. در این دعا از خداوند خواسته می‌شود که بر انسان بار سنگین و غیرقابل تحملی نگذارد که باعث توقف و رکود در حرکت معنوی و عملی او شود.

تبعات کسب وکار نادرست

در آیه‌ای که به آن اشاره شده، درخواست شده است که انسان تحت تأثیر تبعات سوء کسب وکار قرار نگیرد. در اینجا، واژه «تبعات» به معنای پیامدها یا عواقب اعمال و رفتارهای فردی است. این پیامدها به ویژه زمانی که منفی باشند، اثرات مخربی دارند که نه تنها دنیای فرد را بلکه آخرت او را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهند. از جمله، اگر فرد در زندگی اقتصادی خود به دیگران ظلم کند، این ظلم پیامدهای ناگواری به دنبال دارد که او را از آرامش و سعادت دور می‌کند و در نهایت دنیای او را پر از نکبت و آخرتش را پر از نقمت می‌کند.

در این راستا، فرد باید از رفتارهایی که ممکن است او را به چنین پیامدهایی سوق دهد، پرهیز کند. در واقع، منظور از «تبعات المکسب» همان نتایج منفی است که از رفتارهای نادرست در کسب و کار به وجود می‌آید. این رفتارها شامل دروغ، فریب، غش در معامله، اجحاف، گران‌فروشی، کم‌فروشی، ربا و سایر اعمال غیرشرعی و غیراخلاقی هستند.

خطرات رفتارهای غیرشرعی و غیراخلاقی در کسب و کار

رفتارهای غیرشرعی در محیط کسب و کار می‌توانند تبعات زیادی به همراه داشته باشند. به‌عنوان مثال، آیه قرآن «وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفينَ»[16] هشدار می‌دهد که کسانی که در معاملات به دیگران ظلم می‌کنند و از قوانین الهی پیروی نمی‌کنند، در خطر عذاب و نابودی قرار دارند. این رفتارهای نادرست می‌تواند به فرد آسیب رسانده و باعث شود که از مسیر درست زندگی معنوی خود منحرف شود.

اگر فرد در دنیای تجارت وارد این خطرات شود، به تدریج ممکن است خود را در معرض تبعات سنگین این رفتارها قرار دهد. در نتیجه، فرد باید از ورود به چنین محیط‌های اقتصادی که در آن‌ها خطرات اخلاقی و شرعی وجود دارد، پرهیز کند. از خداوند خواسته می‌شود که فرد از این بارهای سنگین و عواقب ناگوار در محیط کسب و کار، دور بماند و در این مسیر دچار لغزش نشود.

درخواست از خداوند برای دوری از تبعات منفی کسب و کار

در نهایت، در این آیه درخواست می‌شود که از خداوند کمک گرفته شود تا فرد تحت تأثیر تبعات منفی کسب وکارهای نادرست قرار نگیرد. این درخواست به این معناست که فرد باید از خداوند خواسته باشد که او را از مشکلات ناشی از رفتارهای غیرشرعی و غیراخلاقی در تجارت محافظت کند و اجازه ندهد که این تبعات منفی بر زندگی او تأثیر بگذارد.

درخواست کفایت و رزق لایحتسب

بنابراین، ما در ابتدا از خداوند تقاضای کفایت داریم؛ یعنی اینکه خداوند نیازهای ما را برآورده کند و از مشغله‌های اقتصادی و دنیوی نجات دهد. همچنین، ما از خداوند درخواست رزق لایحتسب داریم. این یعنی اینکه خداوند رزقی به ما بدهد که از جایی که انتظارش را نداریم، برایمان فراهم شود. این رزق مبتنی بر زندگی‌ای است که در آن تقوا و پارسایی حاکم باشد. همانطور که در قرآن آمده است: «وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً * وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ...»[17]. این درخواست، برای این است که انسان به دلیل مشغله‌های اقتصادی و طلب معیشت، از عبادت و بندگی خداوند غافل نشود.

درخواست از خدا برای جلوگیری از مشکلات اقتصادی

این درخواست‌ها از خداوند برای این است که زندگی اقتصادی فرد، او را از مسیر عبادت باز ندارد و از آن طرف، از خطرات اخلاقی و شرعی کسب‌وکار، که ممکن است در آن گرفتار شود، جلوگیری کند. در حقیقت، زندگی اقتصادی پر از خطرات است، و ممکن است فرد از آن عبور کند و در مسیرهای نامناسب گرفتار شود. در دنیای امروز، میدان کسب‌وکار شبیه به یک میدان مین است که اگر فرد دقت نکند، ممکن است گرفتار شود و آثار سوء آن گریبانش را بگیرد.

خطرات کسب‌وکارهای نادرست و تبعات آن

این‌جا لازم است که مراقب باشیم. خیلی وقت‌ها، مردم بدون توجه به اصول اخلاقی و شرعی وارد این میدان‌های خطرناک می‌شوند. رفتارهایی چون دروغ، فریب در معامله، کم‌فروشی، گران‌فروشی و حتی ربا، همگی از رفتارهای نادرست اقتصادی هستند که می‌توانند به راحتی فرد را درگیر کنند. و خب، این نوع رفتارها نه تنها بر دنیای فرد تأثیر منفی می‌گذارد، بلکه آخرت او را هم تباه می‌کند.

همین طور که در قرآن آمده: «وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفينَ»[18]، کسانی که در معاملات کم‌فروشی می‌کنند و حق مردم را ضایع می‌سازند، عواقب سختی در انتظارشان است. بنابراین، فرد باید از این رفتارها پرهیز کند و در کسب‌وکار خود همواره به اصول اخلاقی و شرعی پایبند باشد.

تبعات کسب‌وکارهای نادرست و اثرات آن در زندگی فرد

همین طور که در قرآن و روایات آمده است، اگر کسی در مسیر نادرست اقتصادی حرکت کند و از اصول شریعت و اخلاق تجاوز کند، عواقب آن او را در دنیا و آخرت خواهد گرفت. در این میان، گناهانی مانند ربا، دروغ‌گویی، کم‌فروشی و گران‌فروشی تنها برخی از نمونه‌های این رفتارهای نادرست هستند. این نوع رفتارها نه تنها به فرد آسیب می‌زنند، بلکه می‌توانند جامعه را هم درگیر کنند.

اهمیت توجه به اصول شرعی در کسب‌وکار

در حقیقت، انسان باید همیشه مراقب باشد که درگیر تبعات این کسب‌وکارها نشود و دقت داشته باشد که زندگی اقتصادی‌اش به جایی نرسد که از مسیر عبادت و بندگی خداوند باز بماند. این‌گونه رفتارها ممکن است به عواقب سنگین و تبعاتی منجر شوند که فرد را از مسیر صحیح دور کرده و زندگی او را تحت تأثیر قرار دهد. در واقع، بسیاری از مشکلات اقتصادی فرد به‌خاطر ترک اصول شرعی و اخلاقی در کسب‌وکار به وجود می‌آید و فرد باید مراقب باشد تا این مشکلات به زندگی معنوی‌اش آسیب نرساند.

پس باید همواره در زندگی اقتصادی خود مراقب باشیم و در مسیر کسب‌وکار خود به اصول شرعی و اخلاقی توجه ویژه‌ای داشته باشیم تا از خطرات و تبعات آن در امان بمانیم. همچنان که در قرآن آمده است: «وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً»[19]، برخی گناهان عواقبشان فراگیر است و تنها به فرد گناهکار آسیب نمی‌رساند، بلکه همه کسانی که در جامعه زندگی می‌کنند را تحت تأثیر قرار می‌دهد. بنابراین، باید همواره به فکر عواقب رفتارهای خود باشیم و از گناه و تبعات آن در زندگی‌مان پرهیز کنیم.

نظر پیرامون مذاکرات

خب، نکته‌ای درباره مذاکرات اگر ندارید، به نظرم می‌توانیم بحث را خاتمه دهیم. طبق فرمایشات حضرت آقا، ما در حال حاضر در وضعیت خاصی قرار داریم. درباره روش برخورد ایشان با این مذاکرات، می‌دانید که ایشان با بدبینی در این زمینه نگاه می‌کنند و می‌فرمایند: «این مذاکرات انجام شود و ببینیم چه چیزی از آن درمی‌آید.» بنابراین ما نسبت به مذاکره هیچ خوش‌بینی افراطی و بدبینی افراطی نداریم، ولی نسبت به طرف مقابل خود، که شیطان اکبر است و رژیم ایالات متحده آمریکا است، خیلی باید مراقب باشیم. رئیس‌جمهور سابق این رژیم، ترامپ، همان شخصی است که قاتل شهید سلیمانی است و دستش در خون مردم غزه آلوده است.

انتقاد از رژیم ایالات متحده آمریکا

این رژیم با ما مذاکره می‌کند، ولی باید بدانیم که مذاکره با این رژیم، آن هم به‌صورت غیرمستقیم و فقط در موضوع هسته‌ای، طبق مصلحت تشخیص داده شده است. ان‌شاءالله که موفقیت‌آمیز باشد. اما در هر صورت باید به یاد داشته باشیم که طرف مذاکره‌کننده ما، رژیمی است که دستش در بسیاری از جنایات جهانی آغشته است. وقتی انسان با چنین رژیمی طرف است، باید با دقت و مراقبت کامل وارد مذاکره شود. در این شرایط، بدبینی کامل و حواس جمعی بسیار ضروری است.

دعای رزق طیب و اقتصادی آمیخته با تقوا

خدای متعال را قسم می‌دهیم به حق امام سجاد، به حقیقت امام سجاد، به برکت صحیفه مبارکه، که برای ما زیستی اقتصادی طیب، طاهر، بالنده، موسع و آمیخته با کفایت، آسان، روان و پربرکت به بار آورد، که هم تأمین‌کننده آبروی ما باشد، هم تأمین‌کننده نیازهای ضروری ما. ان‌شاءالله خداوند تبارک و تعالی روزی همه ما و همه دوستان اهل‌بیت ^{(علیهم‌السلام)} را برکت دهد. این دعای ما برای کل جامعه اسلامی است تا در این زمینه، رزق لایحتسب در اختیار مردم قرار گیرد.

«اَللّهُمَّ کُنْ لِوَلِیِّکَ الْحُجَّةِ بْنِ الْحَسَنِ صَلَواتُکَ عَلَیْهِ وَعَلی‌آبائِهِ فی هذِهِ السّاعَةِ وَفی کُلِّ ساعَةٍ وَلِیّاً وَحَافِظاً وَ قائِداً وَ نَاصِراً وَدَلیلاً وَ عَیْناً حَتّی تُسْکِنَهُ أَرْضَکَ طَوْعاً وَ تُمَتِّعَهُ فیها طَویلاً.»

«اَللّهُمَّ عَجِّلْ فَرَجَهُ وَ سَهِّلْ مَخْرَجَهُ وَ أَوْسِعْ مَنْهَجَهُ وَ اعْمُرِ اللَّهُمَّ بِهِ بِلَادَکَ وَ أَحْیِ بِهِ عِبَادَک، وَ هَبْ لَنَا رَأْفَتَهُ وَ رَحْمَتَهُ، وَ دُعَاءَهُ وَ خَیرَهُ، مَا نَنَالُ بِهِ سَعَةً مِنْ رَحْمَتِکَ، وَ فَوْزاً عِندَک.»

«اللهم صل علی محمد و آل محمد»